Opowieść trzecia - Virgen de Roncesvalles

Wielu pielgrzymów omija Col d’Ibaneta spiesząc na nocleg w Roncesvalles i już podczas wieczornej mszy patrzą na piękną figurę Matki Bożej z Roncesvalles, od wieków nawiedzaną przez ludność z okolicznych dolin. Kult Virgen de Roncesvalles rozpoczął się w średniowieczu, nie w dzisiejszym Roncevalles, lecz kilka kilometrów na północ na przełęczy Col d’Ibaneta, zwanej wtedy Port Cize.

Virgen de Roncesvalles

Po porażce armii frankijskiej w 778 r. i najeździe arabskim na Narbonnę w 793 r. król Franków Karol Wielki w 795 r. tworzy przez całe pasmo Pirenejów związek lennych księstewek (comarcas), w celu ochrony południowych granic państwa frankońskiego przed najazdami Muzułmanów.  Na przełęczy Col d’Ibaneta przy starożytnej drodze łączącej Francję z Półwyspem Iberyjskim, buduje kaplicę (lub kościół) w którym umieszczona zostaje figura Matki Bożej z Jezusem. Szybko staje się ona przedmiotem kultu wśród mieszkańców okolicznych wiosek. 

Legenda głosi, że podczas muzułmańskiego najazdu Abd ar-Rahmana III na Navarrę w 924 r. ludzie uciekli w góry a czczoną figurę Virgen de Roncesvalles ukryli poniżej przełęczy. Po jakimś czasie powrócili do swoich wiosek zajęli się ich odbudową a z upływem czasu zapomnieli, gdzie figura była ukryta i sądzono, że została skradziona. 

Jakiś czas później przez Navarrę, tą starą rzymską drogą przez Port Cize zaczęli wędrować pielgrzymi zmierzający do grobu św. Jakuba Starszego Apostoła i na przełęczy Col d’Ibaneta już w w 1071 r. powstał pierwszy, niewielki klasztor fundacji króla Sancho el de Peñalem, z kaplicą San Salvador (Zbawiciela), szpitalem dla pielgrzymów. "dzwonem zagubionych". Potem zostały przekazane pod opiekę klasztorowi w Leyre .

Col d'Ibaneta 1934 r.
ruiny kaplicy San Salvador 

Col d'Ibaneta rysunek pierwszej
kaplicy San Salvador

Dalsza część legendy opowiada, ze pewnej nocy pasterze zobaczyli jelenia zbliżającego się do źródła wody. Kiedy pił, w jego rogach pojawiły się światła . Pomyśleli, że jest to wydarzenie magiczne i poszli opowiedzieć o tym biskupowi, który wykluczył, że może to być jakieś przesłanie religijne. Tej samej nocy pojawił się anioł, zachęcający go, aby poszedł do tego miejsca i sam sprawdził to, o czym powiedzieli mu pasterze. Biskup nakazał kopać w tym miejscu i po chwili ludzie znaleźli kamienną skrzynię, a wewnątrz figurę zaginionej Matki Bożej w srebrnej sukience. 

Roncesvalles źródło Virgen de Roncesvalles

Col d'Ibaneta stela Virgen de Roncesvalles

Kiedy to zdarzenie miało miejsce i czy figurka powróciła na przełęcz, nie wiadomo. Zwykle legendy mówią, że w miejscu znalezienia figurki, wybudowano kaplicę i w niej umieszczano znaleziony przedmiot kultu. 

Na przełęczy klasztor nadal działał, pielgrzymów wędrowało coraz więcej i około 1134 r. szpital funkcjonujący przy nim przeniesiono do pobliskiej doliny, gdzie budował się wielki klasztor benedyktyński. W 1271 r. klasztor na przełęczy został zamknięty przez przeora klasztoru w Roncesvalles i na Col d’Ibaneta pozostała tylko pustelnia (ermita) z niewielkim schronem dla pielgrzymów. W czasie mgły, śnieżycy lub złej pogody pustelnik miał obowiązek dzwonić, od zachodu słońca do północy, aby pomóc dojść pielgrzymom do schronu na przełęczy. Najprawdopodobniej w tym czasie  romańska figura Matki Bożej przeniesiona została do kolegiaty w Roncesvalles.

Pierwotna figura Virgen de Roncesvalles nie dotrwała do naszych czasów. Trudno opisać jej wygląd, bo najstarsze zachowane rzeźby Matki Boskiej pochodzą dopiero z X – XI w., a w państwie Karolingów w IX w. wolnostojąca rzeźba była bardzo rzadko wykonywana. 

W XV w. dwa pożary zniszczyły zabudowania klasztorne i kolegiatę, wraz z jej wyposażeniem. Rzeźba Matki Bożej najprawdopodobniej spłonęła. Znajdująca się do dzisiaj nad ołtarzem gotycka figura, obłożona srebrną blachą, została sprowadzona pod konie XV w. z Tuluzy, która w tym czasie była wielkim centrum sztuki.

W 1794 r., podczas inwazji francuskiej na Półwysep Iberyjski, oddziały Konwentu zburzyły ermita San Salvador, a w 1881 r. pożar zniszczył resztki zabudowań. W pierwszej połowie XX w. widoczne były jeszcze resztki ścian. Po wykonanych na początku XXI w. pracach archeologicznych, zabezpieczono część fundamentów dawnych budynków. Umieszczona też została kamienna stela z płaskorzeźbą Virgen de Roncesvalles. 

Gotycka statua Santa María de Roncesvalles zrywa z romańską tradycją przedstawiania Jezusa tronującego na Jej kolanach, prezentując relacje matczyno-synowskie, lecz pozostawiła Matkę Boską siedzącą na tronie, co czyni ją jednym z najciekawszych gotyckich maryjnych wizerunków południowej Europy.

Kolegiata w Roncesvalles figura Virgen de Roncesvalles

Opuszczając Roncesvalles, warto zwrócić uwagę na znajdujące się za kamiennym XIII wiecznym budynkiem Itzangedia, obudowane źródło, gdzie według legendy znaleziono figurę Matki Bożej i przy którym znajdują się mało czytelne pozostałości kamiennego tronu.