Opowieść czterdziesta szósta – był taki czas, kiedy Estella była stolicą Hiszpanii

Co jakiś czas, w maju, w sierpniu podczas fiesty Nostra Senora del Puy, lub w pierwszej połowie września, na ulicach Estelli pojawiają się ludzie ubrani w kolorowe mundury wojskowe „z epoki”, ze staroświecką bronią i armatami na kółkach.  Wokół nich zbierają się mieszkańcy, turyści, a także wędrujacy przez Estellę pielgrzymi. Robią zdjęcia żołnierzom inscenizującym walki, przemarsze i musztrę.  Jest dużo dymu i zapachu prochu. Dla jednych jest to zabawa, a dla innych przypomnienie opowieści o wojnie domowej, przekazywanych od kilku pokoleń wśród mieszkańców Navarry, jaka przez kilkadziesiąt lat w XIX w. toczyła się pomiędzy zwolennikami liberalizmu, a obrońcami tradycyjnych wartości religijnych, narodowych i rodzinnych. „Bóg, Kraj, Król” – tak brzmiało hasło tradycjonalistów, którzy od imienia Karola V, ich przywódcy i  pretendenta do tronu Hiszpanii, a potem jego następców: Karola VI i Karola VII, , nazywali siebie karlistami.

W ciągu dwóch godzin inscenizacji stu czterdziestu żołnierzy, z dwunastu historycznych grup rekreacyjnych, z rożnymi rodzajami broni odtwarza walkę, jaka rozgrywała się w dniach od 18 do 24 sierpnia 1873 r. podczas Trzeciej Wojny Karlistowskiej.

Rekonstrukcja tych wydarzeń rozpoczyna się w południowej części miasta. O godzinie 12.30, przy kamiennym romańskim moście Puente de la Carcel, nad rzeką Ebro, gdzie przez pół godziny obie walczące strony strzelają do siebie z karabinów. 

Walka o Puente de la Carcel 

W końcu wojska liberałów królowej Izabeli II, wycofują się, pozwalając Karlistom dotrzeć do Palacu Gubernatora przy La Rúa (obecnie Muzeum Karlistów). Tam, od arcyksiężnej Marii Beatrix d’Este, matki Karola VII, otrzymują błogoslawieństwo, a żona Karola VII, Ludwika Maria Teresa Burbon znana jako Ludwika d’Artois, wręcza lansjerom Generalísima, flagę tradycjonalistów.

Eręczenie sztandaru przed palacem gubernatora (obecnie Muzeum Karlistów) 

Po okrzyku „Niech żyje armia królewska, niech żyje Los Fueros i niech żyje Don Carlos”, żołnierze wspierani przez ochotników kontynują marsz przez plac Plaza San Martín, most Azucarero i promenadę La Immaculada, pod budynek ratusza, dawnego klasztoru franciszkanów, w którym schronili się żołnierze republikanów. Po wymianie strzałów karliści ruszają na Plaza de Los Fueros. 

Walka na Plaze de los Fueros 

Tam, 24 sierpnia 1873 r., następuje ostatnie starcie, w którym Karliści ostateczbie pokonują republikanów, a Aktor odgrywający rolę Karola VII odczytuje akt ustanawienia Estelli stolicą państwa obejmującego Nawarrę i Kraj Basków, upamietniając wydarzenia z 24 sierpnia 1873 r. 

Estella w XIX w. 

Estalla była dwukrotnie siedzibą królewską w czasie wojny domowej, zwanej Wojnami Karlistowskimi:

- Karola V, Infanta Hiszpanii, hrabiego Molina w  czasie I Wojny Karlistowskiej toczącej się w latach 1833-1840. W Estelli stacjonowała wtedy Rada Królewska, a w 1835 r. dwór królewski i stąd  Karol V przygotowywał wymarsz na Madryt. 

- Karola VII, Infanta Hiszpanii w latach 1874 – 1876, w czasie III WojnyKarlistowskiej. W tym czasie w Estelli miały siedzibę różne ministerstwa rządu karlistowskiego: wojny, , spraw zagranicznych, finansów państwa, a także Trybunał Sprawiedliwości, Sąd Najwyższy i Delegatura Apostolska. Miał siedzibę uniwersytet, wybijano i drukowano własna walutę.

Wojny Karlistowskie 1833 – 1876 r.

Na krótko przed śmiercią, 29 września 1833 r., król Hiszpanii Ferdynand VII ustanowił swoją następczynią niepełnoletnią córkę Izabelę. Regentką miała zostać małżonka króla Maria Krystyna. Tym posunięciem król uniemożliwił swojemu bratu Karolowi salickie prawo do tronu, zgodnie z którym pierwszy narodzony syn monarchy otrzymuje koronę w spadku.

I wojna karlistowska 1833-1839

Książe Karol otrzymał poparcie kleru i mieszkańców północnych prowincji. Na swoją siedzibę wybrał Estellę, mając w tym regionie całkowite poparcie mieszkanców. Obwołał się królem, jako Karol V i wywołał powstanie skierowane przeciwko matce, Marii Krystynie, której pomocy udzieliła Anglia i Portugalia (kontyngent 9600 ludzi), a także Francja wysyłając Legię Cudzoziemską.  Początkowo karliści odnosili sukcesy na północy kraju, potem inicjatywę przejęły siły królowej. W styczniu 1839 r. powstanie zostało stłumione, a 31 sierpnia 1839 r. konwencja w Vergarze zakończyła ostatecznie wojnę. Karol V zbiegł do Francji.

II wojna karlistowska 1846 – 1849

Toczyła się za „panowania” Karola VI, syna Karola V. W większosci działania wojenne miały miejsce na terenie Katalonii. Nazwana została „wojną wstających rano”, bo wojska Karola VI szły codziennie na poranną Mszę Świętą. Powstanie rozpoczął ksiądz Benet Tristany, zwany Mosén Benet (Ojciec Benet). Został pojamany przez generała Pavíi i rozstrzelany. Dowództwo objął  Cabrera, walczył przez trzy lata, ostatecznie pokonany w bitwie pod Pastoral. Sporadycznie powstania wybuchały jeszcz w latach 1855 – 1856 w Nawarze, Starej Kastylii oraz Katalonii.

III wojna z karlistami 1873-1876.

Po obaleniu monarchii konstytucyjnej w 1868 r. i proklamowaniu republiki na początku 1873 r. wybuchła wojna pomiędzy zwolennikami księcia Karola VII, pretendenta do tronu Hiszpanii, a rządzącymi republikanami, Karliści opanowali północną część kraju, obierając na swoją stolicę baskijską Estellę. W 1874 r. siły karlistowskie,  liczące 100 000 ludzi, osiągnęły przewagę w zmaganiach z siłami rządowymi marszałka Francisco Serrano. Pod koniec grudnia 1874 r., w wyniku zamachu stanu, na czele państwa stanął książę Asturii Alfons XII, który ze 150-tysięczną armią rozpoczął ofensywę przeciwko karlistom. Nowego władcę poparły wkrótce Anglia i Francja oraz Państwo Kościelne, co spowodowało rozłamy w szeregach karlistów i przesądziło ich klęskę. W 1875 r. walki przeniosły się do Nawarry oraz Baskonii. Najsłynniejsza w tej wojnie (nierozstrzygnięta) bitwa rozegrała się od 7 do 9 listopada 1875 roku pod górą Montejurra, która do dzisiaj jest tradycyjnym miejscem spotkań i manifestacji karlistów. 19 lutego 1876 r.  wojska rządowe, pod dowództwem Fernando Primo de Rivera, przejęły miasto kończąc trzyletnią wojnę. Karol VII, jako wygnaniec, opuścił Hiszpanię podążając przez Pireneje do Francji starą drogą francuskich pielgrzymów.

 Walki w Estelli od 18 do 24 sierpnia 1873 r.

W połowie sierpnia 1873 r. Wojska Karlistowskie weszły do Estelli od strony klasztoru Irache, pełniacego w czasie tej wojny funkcje lazaretu. Zajęły południową, dolna część miasta, przygotowując się do ataku na wojska rebublikańskie zajmujące górne miasto po drugiej stronie rzeki Ebro. Na rozkaz republikańskiego generała Nouvillasa, średniowieczny most Puente de la Carcel, łączący obie części miasta, został zburzony przez porucznika inżyniera Honorato de la Saletę, 18 sierpnia Karlisci dotarli do drugiego mostu przy klasztorze Recoleta i weszli górnego miasta. Wojska republikańskie wycofały do fortu, w którym znajdował się klasztor św. Franciszka. Mimo ostrzału artyleryjskiego prowadzonego przez karlistów z klasztoru sw. Klary pułkownik Sanz i jego 485 żołnierzy stawili opór atakom. Ostatecznie, 24 sierpnia, zgodzili się poddać z gwarancją bezpiecznego, ale bez broni opuszczenia Estelli i dołączenia do swoich wojsk. Karliści zdobyli 1200 karabinów Berdan, 400 granatów 8 cm, 80. 000 nabojów, duże ilosci prochu, sprzętu inżynieryjnego, espadryli i koców, które wraz z licznymi zapasami żywności i tytoniu wyposażyły trzy bataliony. Natychmiast po wymarszu żołnierzy republikańskich Karol VII wszedł do Estelli, przewodnicząc paradzie 9 000 ochotników z regionu Estelli. W domu należącym do Teibarforo de Iribarren, przed główną fasadą kościoła San Juan, Karlos VII założył swoją rezydencję. Dzisiaj upamiętają to dwie tarcze herbowe na fasadzie budynku. 

Szlak Karlistowski w Estelli

Kilka miejsc w Estelli przypomina ten trudny dla Hiszpanii i Navarry czas XIX w., w którym Navarryjczycy i Baskowie bezgranicznie i zbrojnie poparli ideę tradycyjnej monarchii, zgodnie z zakorzenionymi w ich życiu tradycjami. Konsekwencją tej postawy była, przez ponad następne sto lat marginalizacja, a nawet dyskryminacja, tego regionu i zamieszkującej go ludności. Idee karlistowskie są wciąż żywe w XXI w., choć organizacyjnie ruch ten jest osłabiony i podzielony. 

Obecnie dwóch infantów dochodzi swoich praw dynastycznych: Carlos Javier de Borbón-Parma (Carlos Javier I) i Sixto Enrique de Borbón. Różne partie biorą udział w wyborach w imieniu ideologii karlistowskiej, jednak ich wyniki sprowadziły je ledwo do roli referencyjnej. Obecnie Rząd Nawarry promuje Szlak Karlistowski, jako jeden z elementów turystyki historycznej. Szlak ten łączy najważniejsze miejsca zwiazane z wydarzeniami, jakie miały miejsc w tym regionie w XIX w. Miasto Estella ma kilka wyjątkowych miejsc upamietniajacych tamten czas. 

Pielgrzymka Karlistów na Montejurra 

Muzeum Karlistowskie.

Dawny palac gubernatora przy Calle Rua Kalea 27-29. Jest obecnie monograficzną ekspozycją, która zawiera wszystkie aspekty związane z historią ruchu karlistowskiego od XIX w. Zdjęcia, mundury, monety, fotografie, dokumenty i materiały o wielkiej wartości historycznej, sztandar z napisem „Bóg, Kraj, Król”. Wyeksponowana jest tutaj historia Estella/Lizarra, jako stolicy państwa karlistowskiego. 

Puente de la Carcel

Średniowieczny most nad rzeką Ega zburzony w 1873 r. przez porucznika inżynierów Honorato de la Saletę, na rozkaz generała Nouvillasa, dowódcy wojsk republikańskich. Odbudowany za panowania generała Franco, w ramach szerokiego planu monumentalnej przebudowy Estelli, wedłu projektu architekta Ponsa Sorolli. 

Panteon generałów karlistowskich

Zlokalizowany na cmentarzu Estella/Lizarra, został zbudowany w 1897 roku z inicjatywy Karola VII, w celu uczczenia pamięci trzech wybitnych generałów zabitych w Camapaña: García (1872), Ulibarri (1872) i Ollo (1874). Bronią go cztery lwy i tarcze czterech prowincji baskijskich: Navarry, Guipuzkoa, Bizkaia i Álava. Napis na cokole głosi: „Jeden Bóg, jedna wiara, jeden król, jedno prawo”. Wokół cokołu wypisane są nazwy wygranych przez karlistów bitew. 

Siedziba Karola VII,
Dom należącym do Teibarforo de Iribarren, przed główną fasadą kościoła San Juan, w którym Karol VII założył swoją rezydencję. Na na fasadzie budynku znajdują się dwie tarcze herbowe i tablica pamiatkowa upamietniająca tutaj jego pobyt i rządy w latach 1873 - 1876.  

Bazylika Matki Bożej z Puy,
Kościół – sanktuarium Virgen del Puy w górnej części miasta. Pod jej murami we wczesnych godzinach 18 lutego 1839 r., na rozkaz generała karlistów, Rafaela Maroto, skazano pięciu dowódców wojsk karlistowskich, którzy nie byli zadowoleni z metod dowodzenia i krytykowali negocjacje dotyczące zakończenia walki prowadzone z dowódcą liberałów, generałem Baldomero Espartero, Skazanych ustawiono na kolanach, tyłem do plutonu egzekucyjnego, co było formułą stosowaną wobec zdrajców i rozstrzelano 31 sierpnia 1839 r. Maroto podpisał zawieszenie broni w Vergara bez zgody, nieuznawanego przez rząd w Madrycie, króla Karola V. Tablica znajdujaca się na murze w miejscu egzekucji przypomina ten fakt: 

„ Najbardziej lojalnym generałom karlistowskim, 

Garcíi, Sanzowi, Guergué, Carmonie, Úriz, 

zastrzelonym przez nikczemnego Maroto w tym miejscu, 

dnia 18 lutego 1839 r., 

poświęcają ją ku pobożnej pamięci. 

Tradycjonalisci z Navarry

R.I. P”.

Szlak Karlistowski w Tierra Estella

Arróniz,

6 marca 1834 r. doszło do konfrontacji z wojskami liberalnymi dowodzonymi przez Arróniza z licznymi stratami po obu stronach.

Abárzuza,

Liberałowie i karliści stanęli naprzeciw siebie 29 marca 1834 r. koło ermita Santa Barbara. Bitwa zakończyła się zwycięstwem armii liberalnej.

Ayegui.

W kwietniu 1835 r. Lord Eliot i Zumalacárregui spotkali się w celu uzyskania bardziej humanitarnego traktowania jeńców i rannych. W klasztorze w Irache,  podczas trzeciej wojny karlistów, został utworzony główny lazaret. 

Montejurra,

Góra nad Ayegui, na której miały miejsce dwie bitwy między karlistami i liberałami w 1835 i 1873 r. Obie zakończyły się zwycięstwem karlistów.

Lácar.

3 lutego 1875 r. karliści, pod dowództwem Torcuato Mendíri, odnoszą zwycięstwo nad wojskami rządowymi pod dowództwem generała Enrique Bargésa w Lácar, omal nie biorąc do niewoli nowo koronowanego króla Alfonsa XII. 

Bitwa pod Lacar 3 luty 1875 r.