Opowieść sześćdziesiąta dziewiąta – Joannici w Navarrete

Droga przez La Rioja. Na wzniesieniu, wokół wzgórza, widać Navarrete,  niewielkie miasteczko  otoczone winnicami, w średniowieczu najważniejsze miejsce między Kastylią i Navarrą, założone około 1175 r., przez króla kastylijskiego Alfonsa VIII, Powstało w miejscu niewielkiej osady, będącej wcześniej pod panowaniem Navarry. Król najpierw, na wzgórzy Cerro Tedeón (548 m n.p.m.), buduje zamek i nazywa go Navarrete, czyli Brama do Navarry. Szybko, wokół zamku, osiedlają się ludzie. Powstaje nowa droga i zaczynają tędy przechodzić pielgrzymi, drogą chronioną przez załogę zamku. Z końcem XII w. tysiące pielgrzymów wędrują do grobu sw. Jakuba i Navarrete staje się ważnym miejscem etapowym, oferującym odpoczynek i jedzenie. No i dajacym niezły dochód mieszkańcom. Do obsługi pielgrzymów włącza się król, biskupi i zakony, budując drogi, mosty i szpitale dla pielgrzymów.  

Navarrete

Hospital San Juan de Acre

Początki szpitala San Juan de Acre sięgają 1185 r. kiedy doña María Teresa Ramírez, wdowa po wicehrabim Fortún Baztán i matka przyszłego biskupa Osmy Martín de Baztán, funduje, poniżej nowowzniesionego zamku na wzgórzu Cerro Tedeón, klasztor i szpital dla pielgrzymów, które zostają oddane pod opiekę rycerzom Zakonu Świętego Jana z Jerozolimy.

Nazwa klasztoru nawiązuje do twierdzy Acre w Królestwie Jerozolimy, jednej z siedzib zakonu nazwanej przez nich San Juan de Acre, czyli św. Jana z Arce. Najprawdopodobniej klasztor i szpital w Navarrete przyjął taką nazwę później, po zdobyciu przez muzułamnów twierdzy Acre w 1291 r. Nazwa ta upamiętnia w ten sposób historyczną nazwę z okresu panowania chrześcijan w XII i XII w. na tym terenie, a którą muzułamnie zmienili na arabską Akka, która  to nazwa istnieje do dzisiaj.

W czasie swojej świetności, między XIII i XIVw., kompleks szpitalny (hospital) stanowił jedną z licznych infrastruktur służących pomocą pielgrzymowom wędrujacym szlakiem jakubowym. Od XV w. następuje spadek ilości pielgrzymów, a z zachowanych dokumentów wynika, że od tego czasu rozpoczął się powolny upadek szpitala. Górne piętro zabudowań klasztornych stało się bezużyteczne, a w szpitalu były zaledwie trzy łóżka. Klasztor został opuszczony w XIX w., po konfiskacie Mendizábala, zamieniając się powoli w ruinę.  Ocalał tylko piękny, romański portal, który dzięki interwencji i pracy architekta Luisa Barrón został w 1887 r. przeniesiony na nowo powstały cmentarz po drugiej stronie miasta, obok ermita Santa Maria de Jesús. Portal, wraz z dwoma romańskimi oknami z absydy kościoła, utworzył bramę wejściową na tę nekropolię.

Po koniec XX w. w miejscu zabudowań szitala znajdowały się tylko porozrzucane kamienie i ledwie widoczny zarys fundamentów koscioła. W 1990 r. rozpoczęto prace archeologiczne na tym terenie. Odsłonięto i zrekonstruowano mury kościoła San Juan de Acre. Miejsce to zostało nazwane „La Serna”, a droga, przy której znajdował się i którą nadal wędrują pielgrzymi, otrzymała nazwę „Pasada de la Orden”, czyli Droga do Zakonu.

Navarrete, hospital San Juan de Arce

Kościół San Juan de Acre, którego fundamenty zostały odtworzone, zbudowany był na planie krzyża greckiego. Miał jedną nawę, wieloboczną absydę i dwie boczne kaplice. Ściany wykonane były z kamienia licowego, wypełnione pomiedzy nimi luźnymi kamieniami zalanymi zaprawą, których grubość wraz z licznymi kamiennymi filarami w kształcie wielokrotnych półkolumn, sugeruje, że budynek miał sklepienie kamienne wzmocnione żebrami i na których oparty był dach.Pierwotny kościół San Juan de Acre miał dwoje innych drzwi: jedne na zachodzie, które najprawdopodobniej komunikowałyby się z dobudowanym budynkiem klasztoru, a drugie na południu, prowadziły do korytarza, z którego dostępna była wieża i połączenie z górnym piętrem szpitala. Nie zachowały się jednak żadne ślady budynków towarzyszących kościołowi.

Główny portal wejściowy, którego podstawa została odtworzona w obrysie ścian, stanowi dziś bramę główną na cmentarzu miejskim. Dwa romańskie okna po jego bokach, należały do wielobocznej apsydy kościoła.

Navarrete, hospital San Juan de Arce

Portal na cmentarzu w Navarrete

Romanski kamienny portal i dwa okna przeniesione z kościoła San Juan de Acre w 1887 r.,  za sprawą architekta Luisa Barrón, wraz z łączącym je murem, tworzą główne wejście na cmentarz miejski w Navarrete, położony po zachodniej stronie miasta przy ermita Santa Maria de Jesús, obok szlaku Camino Frances. W mur ogrodzenia i w scianę kaplicy (ermita) zostały wbudowane kamienne elementy pozostałe z ruin kościoła.  

Portal na cmentarzu w Navarrete

Navarrete, ermita Santa Maria de Jesús

Portal składa się z pięciu schodkowych półkolumn i szpiczastych archiwolt.  Styl przypomina późne romańskie portale, takie jak w Lérida , w Walencji, czy w kościele San Migue de Foces w Huesca. Głowice, które zdobią portal, są odpowiednio ozdobione motywami roślinnymi. U podstawy archiwolt, znajdowała się seria rzeźbionych postaci, które obecnie są dość zniszczone.

Navarrete, romański portal w koscioła San Juan de Arce

W kluczowych segmentach czterech archiwolt znajdują się rzeźbione postacie: Chrystus, Bóg Ojciec, postać między gałęziami, anioł i dwugłowy mężczyzna grający na trąbkach. 

Nad portalem znajduje się oculus z sześcioma półkolami tworzącymi ciągłą linię.  Na szczycie ściany umieszczony został krzyż na niewielkim rzeźbionym cokole. 

Rzeźba cokołu pokazuje walkę rycerzy. Z przodu widać moment, w którym rycerz z prawej strony wbija kopie w brzuch rycerza będącego po lewej stronie. Zostało to zinterpretowane – dla wyraźnego podobieństwa z rzeźbą na głowicy kolumny w Palacio de los Reyes Navarra w Estella – jako walka między Rolandem a Ferragutem.

Zakon Rycerzy Szpitala Świętego Jana Jerozolimskiego

Znany także jako Zakon Joannitów, lub Zakonu Szpitalników.

W 1023 r. kupcy z Amalfi i Salerno we Włoszech otrzymali zgodę, od egipskiego kalifa Ali az-Zahira, na odbudowę zniszczonego w 1005 r. szpitala dla pielgrzymów w Jerozolimie. Szpital, dla chrześcijańskich pielgrzymów, został zbudowany przy kościele Grobu Świętego w Jerozolimie  na miejscu zburzonego klasztoru św Jana Chrzciciela . Utrzymaniem szpitala, oraz opieką nad pielgrzymami, zajęło się świeckie bractwo zakonne benedyktynów, które przyjęło nazwę Zakonu Świetego Jana Jerozolimskigo, zwanego popularnie Szpitalnikami lub Joannitami. Po zdobyciu Świętego Miasta przez krzyżowców w 1099 r. pierwszy mistrz zakonu, Gerard Tum de Sant Genís, urodzony w Prowansji, postanowił rozszerzyć działalność na Palestynę, Syrię i samą Europę, organizując, a także budując, szpitale na szlakach pielgrzymkowych. Zakon przyjmuje również na siebie obowiązek obrony Ziemi Swiętej, przekształcając się w zakon rycerski, którego reguła została zatwierdzona przez przez papieźa Paschalisa II w 1113 r. 

Zakon przyjął regułę świętego Augustyna, wyrażoną zewnętrznie strojem skladającym się z czarnego habitu i krzyża z białego płótna z ośmioma punktami, symbolizującymi osiem cnót: radość duchową, życie bez zła, pokutę za grzechy, upokorzenie się przed tymi, którzy ich obrażają, umiłowanie sprawiedliwości, bycie miłosiernym, bycie szczerym i czystym w sercu, i cierpienie przez wstrzemiężliwość i samozaparcie. Do walki rycerze nakładali na zbroję czerwoną tunikę z białym krzyżem łacińskim.

Zakon tworzyły trzy grupy braci. Jedna w dalszym ciągu zajmowala się opieką nad pielgrzymami. Głowną grupę stanowili rycerze. Trzecią grupą byli wyświęceni kapelani, którzy nie brali bezposredniego udziału w walkach. Załogi rycerskie stacjonowały w wielu zamkach rozsianych na terytorium Outmeru (Ziemi Zamorskiej), jak nazywano w Europie ziemie zdobyte przez krzyżowców.

Zakon na utrzymanie i prowadzenie szpitali, oraz rekrutację i walkę z niewiernymi otrzymywał darowizny w postaci ziem, zamków i klasztorów na terenie całej Europy. Pierwsze nadania na półwyspie Iberyjskim zostały dokonane w Aragonii w połowie XII w. Po początkowych sukcesach militarnych w XII w., w latach późniejszych tereny Outmeru powoli zdobywali muzułmanie. Ostatni zamek Joannitów Acre, położony nad brzegiem Morza Śródziemnego, został zdobyty w 1291 r. Joannici wycofali się na Cypr, a po zdobyciu jej w 1310 r. przez muzulmanów, przeniesli się na wyspę Rodos.

Kiedy Zakon Świątyni, czyli Zakon Templariuszy został rozwiązany, a jego wielki mistrz i główni rycerze zostali straceni pod zarzutem herezji, znaczna część jego dóbr zakonnych trafiła do zakonu Świętego Jana, który stał się zamożną i bogatą instytucją. Powstało osiem komandorii, z których każda obejmowała tereny wspólne językowo. Na terenie Hiszpanii utworzyły się dwie komandorie: w Aragonii i Kastylii.

W 1523 r. muzułamanie zdobyli wyspe Rodos, a rycerze zakonu, po siedmiu latach tułaczki, otrzymali od cedarza Karola I, na swoją siedzibę wyspę Maltę.  Zakon Świętego Jana z Jerozolimy odtąd stał się znany jako Zakon Maltański. Terenem walki zakonu stało się Morze Śródziemne, na którym statki i galery maltanskie toczyły walki z okrętami Tureckimi.

Czas świetnosci zakonu zakończył 6 czerwca 1798 r. generał Bonaparte, zajmując wyspę podczas francuskiej ekspedycji do Egiptu. Zakonnicy opuścili Maltę. W XIX w. komandorie w poszczególnych krajach usamodzielniły się, a oficjanym spadkobiercą tradycji zakonu stał się utworzony w Rzymie w 1834 r. Suwerenny Zakon Maltański, którego pełna nazwa brzmi Suwerenny Zakon Wojskowy i Szpitalny Świętego Jana z Jerozolimy, Rodos i Malty .

Obecnie uroczystym strojem kościelnym kawalerów maltańskich jest culla – długa, luźna, czarna szata z wyszytym na piersi dużym, białym krzyżem maltańskim, o rysunku zależnym od rangi w Zakonie, lub peleryna i mantyla w wypadku dam maltańskich. W trakcie wystąpień o charakterze dyplomatycznym lub dworskim, członkowie Zakonu używają nadal szkarłatnych mundurów o kroju pochodzącym z drugiej połowy XIX w. i kapeluszy typu bicorne. Mają również prawo zakładać do nich miecz paradny i ostrogi.

Hospitales

Nazwa wywodząca od łacińskiego słowa hospes oznaczajacego gościa, któremu udzielona została gościna (hospitui)  przez inną osobę, w gościnnym domu (domus hospitalis).

Próba organizacji gościny i pomocy wędrowcom, ubogim oraz obcym przybyszom, została podjęta w uchwałach Soboru Nicejskiego w 325 r., które nałożyły na biskupów, prezbiterów i diakonów obowiązek tworzenia xenodochium-hospicjum. Około 370 r. święty Bazyli ustanowił w Kapadocji fundację zakonną, w strukturze której znajdował się szpital, odizolowany oddział dla cierpiących na trąd , oraz budynek dla ubogich, starców i dla umierających.

W średniowieczu zaczęto je tworzyć jako rodzaj przydrożnego schroniska dla podróżnych i pielgrzymów, w którym organizowano również pomoc hospicyjną dla chorych wędrowców, a także tych którzy nie mieli już sił kontynuować drogi i kończyli w nich swój żywot. Obsługujący podróżnych i chorych udzielali pomocy bezinteresownie.

Na terenie Europy pierwsze hospitales zakładane są przez zakon benedyktynów od IX w, przy klasztorach na głównych drogach pielgrzymkowych i handlowych. Od XI w., w wyniku postępu rekonkwisty i utrwaleniu się stałych tras pielgrzymkowych prowadzących z terenów Francji przez Pireneje na półwysep Iberyjski, zaczynają powstawać klasztory ze szpitalami przyjmującymi coraz większe ilości pielgrzymów, pokonujacych setki kilometrów, z wielu krajów Eurpy, do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela, a takze innych podróżnych. Do ich powstawania włączają się też inne zakony i Episkopaty. Później powstają okazałe obiekty budowane i obsługiwane  przez monarchów,  feudałów zakony rycerskie i  bractwa, mające środki i możliwości ekonomiczne doich budowy i utrzymania.

Pierwszy hospital i klasztor, wymieniony w dokumentach, powstał w 886 r. z fundacji króla Alfonsa III. Część szpitalna pozostawała we własności króla. Stopniowo, wzdłuż całej Camino Francese i Camino Aragones, zaczęły powstawać następne. W połowie XI w. było ich tylko pięć: w Sahagún, Villavascones , Arconada, Nájera i Sto. Domingo de la Calzada, a w połowie XII w objęły swym zasięgiem główną trasę.

Przełecz Somport, klasztor i szpital sw. Katarzyny

Początkowo hospitales były zwykłymi budynkami,  które nie różniły się od prostych domów mieszkalnych. Oznakowane były symbolami krzyża i muszli św. Jakuba.

W XIII w. zaczynają powstawać duże budynki o bardziej skomplikowanym układzie funkcjonalnym, również z oddzielnymi pomieszczeniami dla mężczyzn, kobiet i ciężko chorych, a także z refektarzem i kuchnią, Często hospiteles posiadały małe ambulatorium,  apteką i kaplicę, oraz zaplecze gospodarcze, ogrody i sady.  Niektóre budowane były w formie trójnawowej bazyliki z łóżkami w nawach bocznych i kaplicą na końcu nawy głównej. Od XV w. wraz z rozwojem sztuki medycznej powstają obiekty typowo szpitalne, zbudowane zwykle na wzór klasztoru z wewnętrznym dziedzińcem.  Najbardziej okazałym budynkiem tego typu jest Hospital de los Reyes Catolicos w Santiago de Compostela wybudowany w latach 1504 – 1513 przez Izabelę Kastylijską i Ferdynanda Aragońskiego.

Santiago de Compostela, hospital de los Reyes Catolicos 

Przy hospitales znajdowały się też cmentarze, na których chowano zmarłych pielgrzymów. Odbywał się uroczysty pogrzeb na koszt opiekunów szpitala. Najbardziej znaczącymi przykładami cmentarzy są: Carnario przy iglesia del Espiritu Santo w Roncesvalles, cmentarz obok kaplicy San Amaro w Burgos, którego gospodarzem był hospital El Rey, a także kościół Grobu Świętego w León, Główne szpitale miały na usługach skrybów, którzy spisywali ostatnią wolę umierającego.

Obecnie wiele budynków dawnych hospitales zostało przebudowanych na hotele i paradory.Funkcje hospitales przejęły albergues – schroniska dla pielgrzymów w zakresie noclegów, a pomoc medyczną ogólnie dostępna służba zdrowia (przychodnie, szpitale). Najbardziej znanym, jednym z najstarszych i działajacym do dzisiaj jest hospicjum św. Bernarda w Alpach, funkcjonujące jako schronienie dla podróżnych wędrowców, oraz dom gościnny /domus hospitalis/ z 820 r. w opactwie St.Gallen w Szwajcarii. 

Villafranca Montes de Oca, hospital San Anton

Z tej tradycji bierze nazwę współczesna instytucja hospicjum, nawiązując do bezinteresownej służby potrzebującym i będącym u kresu swojej podróży terminalnie chorym i umierającym. Do dzisiaj często nazwę „hospicjum” noszą części klasztorów spełniające funkcje domu pielgrzyma czy też hospicjum dla księży na emeryturze.