Opowieść osiemdziesiąta trzecia - romańskie arcydzieło w Redecilla del Camino

Pierwsza miejscowość znajdująca się na terenie wspólnoty autonomicznej Castila y Leon na trasie Camino Frances, u podnóża Sierra de la Demanda, to Redicilla del Camino, znana wcześniej jako „Rediziella de Francos”. 

Istniała już na początku XI wieku i ma układ typowego linearnego miasta z zabudowaniami zgrupowanymi po obu stronach głównej ulicy – Calle Mayor, To już kolejna na Camino Frances miejscowość zaplanowana od początku swego istnienia dla obsługi pielgrzymów wędrujących do grobu świętego Jakuba i nie zwracałaby na siebie większej uwagi, gdyby nie arcydzieło romańskiej sztuki jakie znajduje się w tutejszym kościele pod wezwaniem Nuestra Señora del Camino (Virgen de la Calle). 

Jest nią romańska kamienna chrzcielnica – pila bautismal, jeden z bezcennych skarbów na Szlaku Jakubowym. 

Pila bautismal

Z wysadzanego drzewami placu z nowo postawionym pomnikiem pielgrzymów, kolumną fueros i fontanną do miasta wprowadza główna ulica – Calle Mayor, przy której w połowie  jej długości stoi kamienny kościół Virgen de la Calle, we wnętrzu którego zachwycają, jak w wielu hiszpańskich kościołach, rokokowe ołtarze, ale najbardziej wartościowym i interesującym obiektem, o którym informuje tablica ustawiona przed wejściem, jest romańska kamienna chrzcielnica pochodząca z przełomu XI i XII wieku, zwracająca uwagę sugestywną i wyrafinowaną dekoracją rzeźbiarską.

Jej główny element, jakim jest duża półkolista misa chrzcielna (hiszp. copa), stojąca na trzonie (fuste) z ośmioma kolumnami, pokryty został od zewnątrz serią motywów rzeźbiarskich z wieżami, blankami, drzwiami i oknami przypominających miasto otoczone murami, rozmieszczonych w powtarzającym się ośmiokrotnie układzie wertykalnym wokół całej misy, jak też horyzontalnym utworzonym przez wąskie bordiury ze skręconych lin, zygzakowate linie i rzędem okuli. Wielka oryginalność i bogactwo tkwiące w motywach dekoracyjnym, które wykonał rzeźbiarz, oraz zawarty w nich przekaz, odróżnia ją od innych jakie zachowały się w wielu kościołach na trasie Camino Frances, posiadających  prosty, a czasami nawet prymitywny ryt rzeźbiarski.

Przedstawione rzeźbiarskie tworzące zespół wyimaginowanego miasta, które wraz z otaczającą przez nie przestrzenią, jaką tworzy półkoliste zagłębienie misy chrzcielnej, utożsamiane jest z Niebiańską Jerozolimą otoczoną murami z  machikułami (nadwieszone baszty lub flanki muru) zwieńczonych trójkątnymi pokrywami, zakończonymi kulą i półkolistymi basztami, które pokrywają się z każdą z ośmiu kolumn trzonu wyrastających prosto z podstawy symbolizującej doczesny byt człowieka.

W pracy „Ścieżka inicjacyjna Santiago” Jaime Cobreros i Juan Pedro Morína przypominają, że „ósemka to śmierć i zmartwychwstanie”. Stwierdzają też, że „chrzcielnicę należy rozpatrywać od wewnątrz: ten, kto zostaje wtajemniczony w nowe życie przez chrzest, w jego pierwotnym, świadomym sensie, z konieczności będzie kontemplował świat z innej perspektywy, z innego świata, przez ramy sakralne.” Symboliczna treść dekoracji tej chrzcielnicy kieruje do Niebieskiego Jeruzalem, do którego chrześcijanin wejdzie po drugiej Paruzji, do czego pierwszym krokiem jest sakramentem chrztu rozpoczynający oczyszczenie się z grzechu.

Oryginalność chrzcielnicy w Redecilla del Camino, jako romańskiego dzieła sztuki rzeźbiarskiej, polega na wybranym przez jej autora motywie dekoracyjnym, ponieważ w dystansuje się on od wpływów artystycznych pochodzących z romańskiej Europy, a skłania się ku motywom związanym ze sztuką mozarabską. Redecilla del Camino leży stosunkowo blisko wielkiego opactwa San Millán de la Cogolla, które obok Sahagún było najważniejszym ośrodkiem kastylijskiego mozarabizmu. Tendencja do głębokiego rzeźbienia kamienia oraz rytmiczne, regularne powtarzanie elementów rzeźbiarskich, widoczne w tej chrzcielnicy, jest bardzo mozarabskie. Wpływ na tą niepowtarzalną strukturę rzeźbiarską mogła mieć też uprawiana w San Millán rzeźba w kości słoniowej, której tradycja i technika wykonywania została przyniesiona poprzez kontakty z ludnością arabską i berberyjską zamieszkująca w tym czasie środkową i południową część Półwyspu Iberyjskiego. 

Nie można też całkowicie wykluczyć wpływu sztuki latynoskiej, bo sposób interpretacji murów i budynków przedstawionych wokół misy chrzcielnej przypomina prace wykonane przez średniowiecznych miniaturzystów działających w klasztorach zachodniej Europy.

W 2007 roku  firma „Granda Talleres de Arte”, konserwacji i odrestaurowania chrzcielnicy. Wykonano wówczas, poza uzupełnieniami dekoracji rzeźbiarskiej trwałego połączenia kamieniarskich elementów składających się na chrzcielnicę: bazy, trzonu i misy.

Romańskie chrzcielnice

Opracowanie według artykułu  "Pilas bautismales" https://arteguias.com 

Chrzcielnice, jakie znamy, są związane z chrztem przez zanurzenie, który trwał od czasów paleochrześcijańskich do XV wieku, kiedy zaczęto narzucać system infuzyjny. Przez ten długi okres tradycja ewoluowała od budowy oddzielnych budynków z kościoła zwanych baptysteriami, w których znajdowały się baseny lub duże kadzie, do włączenia miejsca chrztu do samego kościoła poprzez ustawianie mniejszych chrzcielnic. Pierwotnie mogły być - w niektórych przypadkach - wykonane z drewna lub nawet metalu, by później zostać zastąpione wykonanymi z kamienia.

Już w okresie romańskim włączenie sprawowania aktu chrztu do świątyni było jednym z najważniejszych przedsięwzięć po wybudowaniu kościoła. Chrzcielnica ustawiano przy drzwiach, w przedsionku lub wewnątrz, w narożniku ze ścianą północną (strona ewangeliczna).

Tylko nieliczne z nich zachowane w Hiszpanii są datowane, chociaż  przy ich tworzeniu brały udział wyspecjalizowane warsztaty – choć o bardzo różnych kwalifikacjach – ale często wykonywane w terminach nieco późniejszych niż budowa samej świątyni . Podobnie jak w przypadku większości hiszpańskiej wiejskiej architektury romańskiej sakralnej, należy je, z nielicznymi wyjątkami, umieścić chronologicznie między końcem XII wieku a całym XIII wiekiem. Prostoty i prymitywizmu wykonania wielu z nich znajdujących się w środowisku wiejskim nie należy utożsamiać z pierwszym okresem średniowiecza, lecz wręcz przeciwnie, jako celową archaizację, a także często możliwościami finansowymi fundatorów. Poniżej chrzcielnice z Hornillos del Camino i Boadilla del Camino 

W późnym średniowieczu, a nawet jeszcze w czasach nowożytnych, chrzcielnice „tradycji romańskiej” nadal wykonywano w kształtach i dekoracjach ściśle związanych z tradycją i specyficznym przywiązaniem do stylu romańskiego, co często historykom i naukowcom utrudnia ich datowanie.