Jest kilka dróg prowadzących z Villafaranca Montes de Oca w kierunku monasterio San Juan de Ortega. Pielgrzymi wędrujący pieszo oznakowaną Camino Frances zaraz po przejściu przez Rio Oca, drewnianą kładką obok kamiennego mostu wybudowanego na początku XII wieku rozpoczynają żmudne podejście na wysokość około 1150 metrów na Puerto de Pedraja. Rowerzyści omijają to podejście i wykorzystują drogę N120. Jest jeszcze trzecia nieoznakowana trasa prowadząca przez najciekawszy krajobrazowo teren Montes de Oca, jakim jest kanion Desfiladero de la Hoz, oraz przez miejsca związane z początkiem chrześcijaństwa na półwyspie Iberyjskim, a które upamiętnia San Idalencio, uczeń świętego Jakuba i jeden z siedmiu mężów apostolskich. Przypomina też o dwóch wielkich świętych budujących w XII wieku drogę dla pielgrzymów przez tereny dzisiejszych prowincji La Rioja i Kastylii: Santo Domingo de la Calzada i San Juan de Ortega.
Zapomniana droga
Kiedy na początku X wieku rekonkwista prowadzona przez królestwa Navarry i Leonu doprowadziła do odzyskania terenów położonych na południe od Cordillera Cantabrica (Gór Kantabryjskich), zajętych przez Muzułmanów na początku VIII wieku, pierwsi pielgrzymi zza Pirenejów zaczęli dochodzić dolinami Rio Ebro i Rio Oca do podnóża gór Montes de Oca, będących północno-zachodnim krańcem masywu Sierra de la Demanda. Nie było wtedy jeszcze zbudowanego dopiero pod koniec XI wieku przez San Juana de Ortega mostu i drogi prowadzącej przez te góry prosto na zachód, dlatego pątnicy kierowali się bardziej na południe w dolinę Rio Oca, zatrzymując się przy ermita Nuestra Señora de Oca i znajdującego się po drugiej stronie rzeki źródła nazwanego Pozo de San Indalecio, gdzie według tutejszej legendy w połowie I wieku naszej ery ten święty zginął męczeńską śmiercią, a potem po przejściu wąskiego skalistego kanionu wspinali się na płaskowyż, przez który obecnie przebiega Camino Frances. Być może doliną tej rzeki prowadziła wybudowana za czasów Cesarstwa Rzymskiego kamienna droga, na co może wskazywać ukształtowanie terenu, przysypane i zarośnięte niezniszczone i nierozebrane jej fragmenty. W drugiej połowie XX wieku część tej starożytnej drogi, oraz znajdująca się przy niej miejscowość Alba, przestały istnieć zalane wodami sztucznego jeziora o nazwie Embalse de Alba, zbudowanego na górnym odcinku Rio Oca. Wybudowana droga od zapory omija jezioro od północnej strony, a dalej ścieżka przez dębowy las doprowadza do drogi N120 i gotyckiej kaplicy – ermita de Valdefuente poświęconej świętemu Jakubowi i dwóm budowniczym pielgrzymiej drogi: Santo Domingo de la Calzada i San Juan de Ortega, od której krótka ścieżka doprowadza na płaskowyż, do obecnej, oznakowanej trasy Camino Frances.
Wędrówka tą drogą rozpoczyna się w centrum Villafranca Montes de Oca od osiemnastowiecznego kościoła - Iglesia Parroquial de Santiago el Mayor, w którym w kilku ołtarzach, pochodzących z dawniejszego kościoła, umieszczone zostały figury świętych związanych z historią i legendami regionu Montes de Oca.
Iglesia de Santiago el Mayor
Zbudowany pod koniec XVIII wieku kościół
pod wezwaniem świętego Jakuba Starszego Apostoła ma wewnątrz ołtarze zachowane z
poprzedniej świątyni i z klasztoru świętego Franciszka w Belorado. Jeden z tych
ołtarzy poświęcony świętemu Jakubowi, wykonany w XVI wieku przez rzeźbiarza Rodrigo
de la Haya, twórcę głownego ołtarza w katedrze w Burgos, ma rzeźby większości
świętych czczonych w regionie Montes de Oca: św. Casilda, św. Centola i Elena,
Santo Domingo de
Ale szczególną uwagę należy zwrócić na znajdującą się bocznym ołtarzu postać ubraną w szaty biskupie oraz figurę Matki Bożej z Dzieciątkiem. To San Indalecio, legendarny pierwszy biskup Auca i Virgen de la Oca, patronka kaplicy zbudowanej przez niego w miejscu pogańskiej świątyni w dolinie Rio Oca, obok której prowadziła dawna droga pielgrzymów zmierzających do grobu świętego Jakuba.
Droga przez Montes de Oca, którą pierwotnie wędrowali pielgrzymi, z dzisiejszej trasy Camino Francres odchodzi w lewo przed kościołem świętego Jakuba najpierw asfaltową szosą a potem drogą gruntową prowadzącą, najprawdopodobniej śladem dawnej rzymskiej drogi, która przez Montes de Oca łączyła główne Viaes Publicales, oznaczone w Tabula Peutingeriana jako Via XXXII i Via XXXIV. Po około 2 kilometrach doprowadza ona najpierw do Ermita Nuestra Señora de Oca, oraz znajdującego się 300 metrów dalej źródła o nazwie Pozo de San Indalecio, gdzie, według tutejszej legendy, San Indalecio został zamordowany.
Ermita Nuestra Señora de Oca
Niewielka jednonawowa kaplica usytuowana w dolinie Rio Oca ma w swych murach ślady burzliwych dziejów tego regionu. Pierwotnie była świątynią pogańską, celtoiberyjską lub rzymską, związaną z kultem wody, gdzie liczne źródła znajdujące się w jej sąsiedztwie do tej pory zasilają położoną poniżej miejscowość Villafranca Montes de Oca. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego, w czasach królestwa Wizygotów, świątynię przebudowano i jak głosi tutejsza tradycja poświecono ją Sana Indalecio. Zniszczona na początku VIII wieku podczas inwazji muzułmanów, po odzyskaniu w następnym wieku tych terenów przez chrześcijan i powstałym nowym szlakiem pielgrzymim doliną Rio Oca, skracającą dotychczasową drogę prowadzącą u podnóża Gór Kantabryjskich, kaplica została odbudowana a wewnątrz umieszczono figurę świętego Jakuba. Brak stałej opieki nad kaplicą, bo nie było wtedy żadnej miejscowości w tym regionie, spowodował, że ponownie popadła w ruinę. Odbudowana w XII wieku, kiedy z nadania królewskiego powstała miejscowość Villafranca Montes de Oca, otrzymała ponownie wezwanie Nuestra Señora de Oca. Zmiana w tym czasie przebiegu trasy pielgrzymkowej, która po wybudowaniu przez San Juana de Ortegę nowego mostu przez Rio Oca ominęła tą kaplicę, spowodowała, że po raz kolejny uległa ona zniszczeniu, a znajdująca się w niej romańska figura Matki Bożej została przeniesiona do kościoła świętego Jakuba, a potem do katedry w Burgos. Dzisiaj w kościele w Villafranca jest jej gotycka kopia, a w ermita Nuestra Señora de Oca współczesna rzeźba.
Ostateczny kształt kaplicy nadany został na przełomie XIV i XV wieku, ale posiada pewne elementy wskazujące na jej starożytne pochodzenie. Mury dolnej części wskazuje na dzieło z okresu przedromańskiego, w którym wykorzystano również niektóre kamienie pochodzenia rzymskiego. W murze dzwonnicy można zobaczyć kamienne okno - okulus, jakie używano w okresie wizygockim (VI-VII wiek) do doświetlenia wnętrza.
Od ermita Nuestra Señora de Oca polna droga prowadzi w kierunku skalistego wąwozu, ale wcześniej odchodzi w lewo polna droga na drugi brzeg Rio Oca do miejsca gdzie zginął śmiercią męczeńska San Indalecio.
Pozo de San Indalecio
Ocembrowane w kształt koniczyny podziemne źródło, jak przekazuje tutejsza legenda wytrysnęło kiedy do kamiennego dołu wrzucono ciało zamordowanego w 65 roku naszej ery biskupa Auca San Indalecio, a spadające krople krwi zabarwiły na czerwono na leżące w tym miejscu kamienie. Czy to tylko bajkowa legenda? Niekoniecznie, bo w tych wapiennych górach częste są podziemne okresowe źródła, z których woda wypływa po obfitych opadach deszczu.
A San Indalecio?
Według tradycji jakobińskiej był on jednym z siedmiu mężów apostolskich, którzy towarzyszyli świętemu Jakubowi w czasie misji ewangelizacyjnej na Półwyspie Iberyjskim. Został potem biskupem w rzymskim mieście Auca Autrigona położonym w dolinie Rio Oca i tam też zginął śmiercią męczeńską. Tyle przekazuje legenda, ale Auca jako siedziba biskupstwa pojawia się w dokumentach III soboru w Toledo, który odbył się w 589 roku. Została zniszczona podczas najazdu muzułmanów w 716 roku i na jej ruinach dopiero w 1068 roku powstało miasto Villafranca Montes de Oca. Mimo, że rzymskie, a później wizygockie miasto Auca już nie istnieje i chociaż siedziba biskupa została przeniesione w XI wieku najpierw do Gamonal, a potem do Burgos. to nazwa biskupstwa – Dioecesis Aucensis pozostała w formie tytularnej, bez jurysdykcji terytorialnej, nadawanej biskupom pomocniczym innych diecezji, bo „biskup nie może istnieć bez swojej diecezji”. W 1992 roku biskupem tytularnym Auca został Jorge Mario Bergoglio SJ, obecnie papież Franciszek I, a po nim w 1997 roku tytuł ten otrzymał biskup pomocniczy diecezji lubelskiej Mieczysław Cisło.
Desfiladero de la Hoz
Od Ermita Nuestra Señora de Oca i Pozo San Indalecio dość szeroka początkowo dolina rzeki stopniowo zwęża się by stać się kilometrowej długości skalistym kanionem pomiędzy znajdującym się po lewej stronie szczytem Somoro (1109 m n.p.m.), na którym zachowały się ślady celtyckiego castro, a Peńalta (1096 m n.p.m.) po prawej. W skalnych urwiskach, gdzie gniazdują sępy i inne drapieżne ptaki, widoczne są wejścia do jaskiń: Cueva de los Moros i Cueva de Caldera. Jest też malowniczy wodospad i bogata roślinność.
Droga jest urozmaicona; prowadzi najpierw wąską kamienistą ścieżką, która pod koniec zamienia się w szeroką promenadą przechodzącą przez kamienny most na drugą stroną rzeki i doprowadza do wielkiej betonowej ściany spiętrzającej wody Rio Oca. Z Desfiladero de la Hoz na brzeg powstałego jeziora prowadzą schody zbudowane przy zewnętrznej ściany zapory.
Embalse de Alba
Mająca wysokość 45 metrów zapora Alba, zbudowana na Rio Oca we wschodniej części Montes de Oca, utworzyła zbiornik wodny, który zalał skalisty wąwóz Monecillo, oraz pastwiska nieistniejącej już małej wioski Alba, zbudowanej w dolinie poniżej wzniesienia Castillo de Alba (1083 m), której mieszkańcy zajmowali się pasterstwem i uprawą roli. Jej wyludnienie spowodował pożar podczas wojny secesyjnej w 1937 roku i trudny dostęp prowadzący przez otaczające ją góry i skaliste wąwozy. Zbiornik o pojemności około 4 milionów m3 wody, zaprojektowany został dla dostarczania wody pitnej do kilku miast w Dolinie Oca i La Bureba i zapobiegania powodziom, został otwarty na początku 1996 roku.
Od Embalse de Alba prowadzi przez zalesione tereny ścieżka PR BU55 z biało-żółtymi znakami do szosy N 120 łączącej Villafranca Monets de Oca z Burgos, od której można dojść do trasy Camino Frances do Puerto de la Pedraja, najwyższego miejsca w Montes de Oca, lub idąc wzdłuż asfaltowej drogi do Ermita de Valdefuente, ważnego w średniowieczu miejsca dla pielgrzymów zmierzających do Santiago de Compostela, ale które to miejsce dzisiejszy szlak Camino de Santiago omija.
Ermita de Valdefuente
Iglesia de Santiago Apostol – kaplica,
lub też kościół w Montes de Oca, położony na wysokości
Wewnątrz na jej ścianie ołtarzowej znajdują się trzy współczesne rzeźby: świętego Jakuba po środku, oraz San Juan de Ortega i Santo Domingo de la Calzada po bokach. Warto zwrócić uwagę na laskę, na której opiera się święty Dominik. Ma kształt T i jest ona inna od tych, które trzymają pozostali święci. Uważa się, że jest to najstarszego typu laska pielgrzymia, a te będące prostym kijem zostały wprowadzone i spopularyzowane przez pielgrzymów francuskich, wywodzą się z tradycji prostej chłopskiej broni.
Na cokołach, na którym znajdują się posągi San Juan de Ortega i Santo Domingo de la Calzada, trudno nie zauważyć znaków jakie pozostawił rzeźbiarz, nawiązując do średniowiecznej tradycji znaków – marcas de canter, jakie zostawiali na ścianach dawni budowniczowie, lub jak uważają niektórzy, do ezoterycznych znaków gęsiej nogi – pata da oca i związanej z tym mistyki Camino de Santiago, według której pielgrzymi wędrowali za szlakiem przelotu dzikich gęsi prowadzącym z głębi kontynentu przez Półwysep Iberyjski wzdłuż Gór Kantabryjskich w kierunku Atlantyku, a potem dalej na południe.
Na ścianie wewnątrz kaplicy znajduje się pamiątkowa tablica poświęcona XIII-wiecznemu kastylijskiemu poecie Gonzalo de Berceo, autorowi klejnotu literatury średniowiecznej jakim są liryki maryjne zebrane w tomie „Milagros de Nuestra Señora” z którego wiele opowieści i historii dobrze było znanych ówczesnym pielgrzymom zmierzającym do grobu Apostoła. Zapisany na niej został pierwszy czterowiersz z prologu zatytułowanego „Pochwała Wiosny”.
Tak Gonzalo de Berceo w całości opisuje to miejsce i znajdujące się w pobliżu źródło – Fuente del Carnero, przy którym znużeni wędrowcy odpoczywali i gasili pragnienie smaczną wodą, „lodowatą w letnim słońcu, ale ciepłą zimą”:
Ja, Gonzalo de Berceo, w łagodnej letniej porze,
Idąc na pielgrzymkę, przybyłem na zbocze łąki;
Było to całe zielone i piękne, z kwiatami daleko i szeroko. —
Przyjemne miejsce, w którym podróżnik mógłby przebywać.
Kwiaty o najsłodszych zapachach napełniły całe słoneczne powietrze,
I nie same orzeźwiły zmysły, ale wykradły umysł z troski;
Ze wszystkich stron tryskała fontanna, której wody były czyste i jasne,
lodowate w letnim słońcu, ale ciepłe zimą.
Tam, na gęstych i cienistych drzewach, pośród zielonego listowia,
Widziano figę i granat, gruszkę i jabłko;
I inne owoce różnego rodzaju, kępkowate liście pomiędzy,
Żadne nie było nieprzyjemne w smaku i żadne nie zepsuło się.
Zieleń łąki, zapach kwiatów
Wdzięczne cienie drzew, złagodzone pachnącymi deszczami,
Odświeżyły mnie w palącym upale dusznych południowych godzin;
Och, można by żyć na balsamie i zapachu tych altan!
Nigdy nie znalazłem na ziemi miejsca, które miałoby taką moc zadowolenia,
Takie cienie od letniego słońca, takie zapachy na wietrze;
Rzuciłem płaszcz na ziemię, abym mógł odpocząć,
I rozciągnięty na murawie leżałem w cieniu drzew.
Tam miękko leżąc w cieniu, wszystkie troski rzucone obok mnie,
słyszałem miękkie i łagodne nuty, które dźwięczały przez las;
Ucho nigdy nie słuchało dźwięku, ani instrumentu, ani języka,
Tak łagodnego i harmonijnego, jak śpiewały pieśni nade mną.
Dzisiaj można tylko westchnąć do takich doznań jakie zostały uwiecznione w „Pochwale Wiosny”, bo zbudowana w miejscu polnej drogi asfaltowa szosa, parking i zarastająca polanę dzika zieleń odebrały nieskazitelny dawny urok tego miejsca.
